Faalangst komt bij heel veel mensen voor. Gelukkig meestal in lichte mate, als een positieve faalangst waarbij nieuwe energie wordt gevonden om uiteindelijk toch goed te presteren. Helaas komt een negatieve vorm van faalangst ook regelmatig voor. Denk bijvoorbeeld maar eens aan een rijexamen, schoolexamen, een proefwerk, een belangrijke toespraak. Allemaal situaties waarbij je volledig kunt verlammen en er uiteindelijk helemaal niks van bakt. Deze vorm van faalangst is een onderkent probleem in de samenleving.

Het probleem van faalangst wordt gelukkig wel meer en meer aangepakt wordt, maar dit is nog lang niet afdoende. Laten we eerst eens kijken naar de oorzaken en de verschillende vormen van faalangst. In het tweede deel gaan we verschillende dagelijkse situaties bekijken die allemaal met faalangst te maken hebben. In het laatste deel van deze special gaan we kijken hoe je jezelf kunt trainen om uit die negatieve spiraal van faalangst te kunnen ontsnappen.

Hoe ontstaat faalangst?

Ieder mens is anders, en ieder mens zal anders reageren op de druk om te presteren. Maar globaal genomen kunnen we twee factoren onderscheiden. Twee factoren die aan de basis staan van het ontstaan van faalangst. Laten deze eens stuk voor stuk bekijken:

De druk om te presteren

In de basis kunnen we stellen dat het moment dat iemand faalt, om wat voor reden dan ook, geen reden voor het ontstaan van faalangst hoeft te zijn. De grootste oorzaak ligt in de reacties van de omgeving op wat er bereikt is, waarbij meestal de nadruk gelegd wordt als er gefaald is. Deze reacties komen meestal van collega’s, familie, ouders, leerkrachten, medeleerlingen en vanuit de vriendenkring. Er wordt gelachen om een fout, grapjes gemaakt, en er wordt gelachen als een kind bijvoorbeeld een beurt krijgt in de klas. Op zich is dit al meer dan genoeg om iemand volledig uit zijn evenwicht te brengen.

Daarbovenop komt nog het feit dat de reden van de falende prestatie fout wordt ingeschat. Reactie ‘s als “…je hebt het vast niet goed genoeg voorbereid…” slaan nergens op als diegene er wel degelijk fors werk van gemaakt heeft, maar de stof gewoon niet machtig is, of dat het te hoog gegrepen is. Ook zeer goed bedoelde opmerkingen zoals “…jammer van dit slechte cijfer, maar de volgende keer ga je dat vast weer goedmaken…”, heeft ook een negatief effect, want er wordt direct een verwachting geschapen voor de volgende keer, terwijl dat nog helemaal niet zeker is.

Gebrek aan zelfvertrouwen

Als iemand heel veel zelfvertrouwen heeft, zal het falen niet snel resulteren in een vorm van faalangst, maar afgedaan worden als incident. Ook zal deze persoon eventuele opmerkingen van de omgeving, zoals aangegeven in het vorige punt, op waarde schatten en zich er uiteindelijk niks van aantrekken en gewoon doorgaan op de eigen manier. Maar op het moment dat het falen (zeer) regelmatig gebeurt, in combinatie met alle goedbedoelde opmerkingen, kan dit het zelfvertrouwen ernstig aantasten.

De persoon belandt in een vicieuze cirkel: Hoe meer er gefaald wordt, hoe meer opmerkingen, hoe minder zelfvertrouwen, hoe meer er weer gefaald wordt. Dit kan beperkt worden tot één onderdeel van het leven, bijvoorbeeld het werk of één specifiek vak op school, maar als het echt ernstig wordt breidt dit zich als een olievlek uit. Voordat je het weet heeft het falen invloed op het complete leven van die persoon.

Vormen van faalangst

Het is inmiddels bekend dat faalangst het meeste voorkomt bij schoolgaande kinderen. Is op zich ook geen wonder, want zij staan onder enorme druk om te presteren binnen een bepaalde tijdslimiet. Als dit niet gehaald wordt, heeft dit niet alleen consequenties voor hun eigen toekomstmogelijkheden, maar natuurlijk ook financiële consequenties in de vorm van extra leergeld, studiebeurs die niet meer verleend wordt etc. etc. Juist binnen deze schoolse omgeving kunnen we een aantal vormen van faalangst onderscheiden:

Sociale faalangst

Deze vorm van faalangst komt voort uit het feit dat de persoon bang is om afgewezen te worden, of op een negatieve manier beoordeeld worden, door de groepen die belangrijk zijn in hun leven. Bij een groep horen is een basisbehoefte, volgens het model van Maslow. Met name voor jongeren is dit een erg belangrijk punt, en vormt voor een overgroot deel hun identiteit. Het hebben van goede sociale vaardigheden is hierin erg belangrijk. Bij het ontbreken hiervan, steekt al snel de sociale faalangst de kop op.

Cognitieve faalangst

Deze vorm van faalangst heeft alles te maken met het studeren. Het verwerven van kennis, het gebruiken van aangeleerde vaardigheden en het aantonen van samenhang. Als een student echt bang is om aan iets te beginnen, omdat deze bang is voor een negatieve ervaring en beoordeling, spreken we heel duidelijk van een cognitieve faalangst. De eventuele negatieve beoordeling komt natuurlijk allereerst van de leerkracht in de vorm van een cijfer, maar ook ouders, familie en vrienden spelen hierin een grote rol.

Lichamelijke faalangst

Mensen kunnen ook angstig zijn om fouten te maken tijdens het uitvoeren van motorische handelingen. Dit kan bijvoorbeeld optreden tijdens een gymnastiekles, sport in het weekend, handvaardigheid of tekenen.

Combinatie van deze drie vormen

In de meeste gevallen is er een duidelijke combinatie tussen de drie eerder genoemde vormen van faalangst. Als bijvoorbeeld een student onverwacht voor de klas geroepen wordt om een aantal geleerde woorden te vertalen, kan deze een volledige black-out krijgen door de vele ogen die op hem of haar gericht zijn. Het feit dat hij de geleerde woordjes niet kan vertalen vormt het cognitieve aspect van de faalangst, terwijl de houding en de aanwezigheid van de klasgenootjes het sociale aspect van de faalangst is.

De reacties van het lichaam

Het verschijnsel faalangst heeft veel invloed op het functioneren van je lichaam. Niet alleen kun je je minder concentreren en kun je motorische storingen ondervinden, maar ook ga je overmatig zweten en stoppen je speekselklieren met het produceren van vocht. Hierdoor krijg je last van de bekende droge mond. Laten we alle lichamelijke reacties eens op een rijtje zetten:

• Gespannen spieren.
• Versneld in- en uitademen via de borstkas, en niet via de buik.
• Zo nu en dan een versnelde hartslag
• Zenuwachtig gedrag zoals met de stoel wiebelen, met de vingers op je bureau trommelen en schichtig heen en weer kijken.
• De spieren in je (opgetrokken) schouders zijn erg gespannen.
• Verhoogde spanning van je keelspieren, waardoor je problemen krijgt met praten.
• Koude voeten
• Zweethanden en zweetvoeten
• Gespannen buikspieren
• Spanning in het achterhoofd
• Droge mond, doordat de speekselklieren geen speeksel meer produceren.

Maar de meest gevreesde reactie van alles is het feit dat je minder goed kunt denken en dat je geheugen minder efficiënt gaat functioneren. Een direct gevolg hiervan is dat je bepaalde dingen gewoon niet meer weet tijdens een examen of een belangrijke toespraak. Naderhand, in ontspannen toestand van het lichaam, weet je alles weer precies te vertellen. Het is daarom heel belangrijk om, voorafgaand aan een examen, proefwerk of toespraak, ontspanningsoefeningen te doen. Een ontspannen lichaam functioneert in het algemeen veel beter dan een gespannen en gestrest lichaam.

Faalangst komt overal voor!

In het tweede deel van deze special ga ik je verschillende situaties schetsen waarin faalangst een hele grote rol kan spelen. Al deze situaties zijn aangevuld met tips hoe je de situatie het beste kunt beheersen, voor de beste prestaties.

Klik hieronder om deel 2 te lezen:
Faalangst deel 2: Faalangst komt overal voor!