Overgewicht en de erfelijke aanleg hiervoor

Het is een hele bekende kreet: ‘…ik heb gewoon zware botten!...’, of: ‘…de hele familie heeft overgewicht, dus kan ik er niets aan doen!...’ In veel gevallen wordt genetische aanleg, dus erfelijke factoren, gebruikt om obesitas te verklaren.

Maar is dit wel terecht? In hoeverre spelen erfelijke factoren bij het hebben van overgewicht?

In dit artikel gaan we in op deze factoren die nog steeds in onderzoek zijn. Een onderzoek die nog lang zal duren omdat alles nog niet duidelijk is. Ondanks dat er nog een lange weg te gaan is, blijkt wel uit de onderzoeken dat er wel degelijk een verband bestaat tussen de erfelijke genen en overgewicht.

Vandaar dat overgewicht toch best een complex verhaal is - en niet zo simpel als minder eten en meer bewegen. 

DNA, genen en chromosomen: allemaal erfelijk materiaal

Genen, chromosomen en DNA in het algemeen is een erg complexe materie. Het is erg lastig om dit allemaal uit te leggen in ‘normaal’ Nederlands. Toch ga ik een poging wagen.

Om eerst even het verband te leggen tussen deze drie begrippen: In iedere celkern kun je steeds weer dezelfde chromosomen vinden. Deze chromosomen bestaan uit genen en het materiaal waaruit dit is opgebouwd heet DNA.

De lange slierten met genen die, als het achter elkaar gelegd zou worden, uit een lint van bijna 2 meter bestaan, passen niet in de celkern. Daar heeft de natuur iets heel slims voor bedacht: De DNA-sliert wordt opgewonden rondom bolletjes die uit eiwitten bestaan. Zo ontstaat een structuur die we chromatine-draad noemen. Deze chromatine-draad wordt weer opgevouwen tot een chromosoom.

Dus, de genen zijn de kleinste deeltjes, die op hun beurt weer een chromosoom vormen. Het materiaal waar het van gemaakt wordt, noemen we DNA. Deze ‘streepjescode’ bevat alle informatie over jouw lichaam en is in alle celkernen van je lichaam opgeslagen.

In iedere celkern dus steeds dezelfde erfelijke informatie.

Iedere cel in je lichaam bevat 46 chromosomen, of eigenlijk chromosomenparen. Want je krijgt van je moeder 23 chromosomen mee, en van je vader ook. Samen vormt dit 23 chromosomenparen, dus totaal 46 chromosomen. Natuurlijk zijn er uitzonderingen: Spermacellen en eicellen bevatten ‘maar’ 23 chromosomen, klaar om te koppelen met de 23 chromosomen van de parings-partner, wat samen weer 46 chromosomen maakt.

Hoe deze chromosomen elkaar beïnvloeden met als resultaat dat de nakomeling bruine of blauwe ogen krijgt, is een ander complex verhaal wat voor nu even te ver gaat, en buiten het onderwerp van dit artikel valt.

Genetische afslankpil

Een aantal jaren geleden dook plotseling een ‘magische’ afslankpil op. De pil, verkrijgbaar via internet, zou een op maat gemaakte pil zijn, die afgestemd zou zijn op je persoonlijke DNA-profiel. De pil kon besteld worden door eerst een wattenstaafje met een monster wangslijmvlies naar de leverancier te sturen, waarna de klant de persoonlijke ‘afslankpil’ kreeg toegestuurd.

Inmiddels is de Nederlandse tak van dit internetbedrijf als oplichter betiteld, en het bedrijf is gestopt. De wetenschap betitelde dit product als genetische kwakzalverij die beslist géén slankmakende invloed heeft op je lichaam, maar alleen voor de creditcard. Niet doen dus!

Bestaat het ‘obesitas-gen’?

Na deze vorige uitleg, komt natuurlijk direct de vraag opzetten of er dus ook een ‘obesitas-gen’ bestaat. Zoals we inmiddels weten, zijn er mogelijkheden in de wetenschap om genen uit te schakelen, dus dan zou de oplossing tegen het obesitasprobleem snel opgelost zijn.

Maar hierin moet ik je teleurstellen: Hét obesitas-gen bestaat niet.

Het is inderdaad waar dat erfelijkheid een rol speelt bij de aanleg voor overgewicht, maar hoe dit precies werkt is nog niet duidelijk. Inmiddels zijn honderden genen gevonden die in meer of mindere mate hierin een rol spelen. Maar diezelfde genen spelen ook een rol in hele andere zaken. Deze genen uitschakelen is dus niet mogelijk.

Dus de bewering dat er één speciaal gen voor overgewicht bestaat is op niets gebaseerd.

Onderzoek bij tweelingen

Zeker dit soort onderzoeken wordt vaak verricht met behulp van tweelingen. Tweelingen zijn er in twee soorten: Tweelingen van wie elkaar genen exact identiek zijn (een-eiige tweelingen), en tweelingen van wie elkaars genen deels identiek zijn.(twee-eiige tweelingen).

In het algemeen, als tweelingen worden gebruikt bij een onderzoek, kan gesteld worden dat, als de genetische factoren de grootste rol zouden spelen, de resultaten van alle testgroepen min of meer gelijk zouden zijn. Zodra de testresultaten verder uit elkaar komen te liggen, des te meer hebben omgevingsfactoren een grotere invloed op het geteste probleem.

Uit een tweelingonderzoek, gebaseerd op 25.000 tweelingen en meer dan 50.000 nauw verwante familieleden) liet zien dat de BMI van de een-eiige tweelingen meer overeenkomsten hebben dan de BMI van twee-eiige tweelingen. Dit geeft direct al aan dat overgewicht voor een deel veroorzaakt wordt door genetische factoren.

Om de hoogte van de invloed even in verband te zien: Deze invloed kun je vergelijken met die van lichaamslengte, oogkleur of haarkleur.  Aandoeningen zoals bijvoorbeeld depressies of hypertensie zijn veel minder sterk.

Een ander onderzoek gaf meer duidelijkheid in de relatie tussen de genen en overgewicht als gevolg van te veel eten. In dit onderzoek waren de tweelingen zo gekozen, dat er géén erfelijke factoren een rol spelen, dus bij de onderzochte tweelingparen kwam in de familie geen obesitas voor.

Gedurende een periode van honderd dagen, werd een groep mannelijke (een-eiige) tweelingen duidelijk overvoed. Aan het einde van deze 100 dagen, was de gemiddelde gewichtstoename ruim 8 kilo. De verschillen tussen de verschillende tweelingparen was heel groot: tussen de 4,3 en de 13,3 kilogram.

Maar opvallend was dat de onderlinge toename van gewicht tussen de tweelingen hele sterke overeenkomsten vertoonden.

Ditzelfde effect bleek uit een onderzoek waarbij het doel was om juist gewicht te verliezen. Met behulp van een laagcalorisch dieet en dagelijkse beweging, werden tweelingparen gedwongen om af te vallen. Het resultaat was een groot verschil tussen de tweelingparen, maar hele sterke overeenkomsten tussen de tweelingen zelf.

Uit deze onderzoeken blijkt dus heel duidelijk dat er wel degelijk een verband bestaat tussen overgewicht en de genetische aanleg hiervoor. Maar dat is niet het enige. Er zijn ook meer factoren uit de directe omgeving, die ook een grote invloed hebben.

De factoren die een rol spelen bij overgewicht

Er zijn heel veel factoren die een belangrijke rol spelen in het feit of je dik wordt of niet. De meeste factoren kunnen we indelen in twee hele grote groepen:

De erfelijke factoren

Dit zijn, zoals eerder aangegeven, de lichamelijke en geestelijke eigenschappen die je meekrijgt van je beide ouders. De eigenschappen bepalen heel veel eigenschappen zoals haarkleur, kleur van de ogen en huidskleur.

Ook bepaalt dit de eetlust, het aantal vetcellen en de stofwisseling.

De omgevingsfactoren

Dit zijn in feite alle andere factoren die niet in de eerste groep passen. Dus alle niet-erfelijke factoren. Denk hierbij aan opvoeding, eetgewoontes en smaak. Net als de genetische factoren, bepalen ook deze factoren voor het grootste deel je eigenschappen.

Om later overgewicht te krijgen, moeten wel alle twee de groepen factoren in meer of mindere mate aanwezig zijn. Ook al heb je erfelijke aanleg voor overgewicht, dan nog zal je bij een gezond voedingspatroon niet dik worden.

Het is dus duidelijk dat erfelijke aanleg wel degelijk een rol speelt in het dik zijn, maar het is niet de enige reden. De omgevingsfactoren bepalen ook een groot deel.

Uit onderzoek is gebleken dat dit beide voor ongeveer 50% een bijdrage levert. 

Met gedegen wetenschappelijk onderzoek proberen de wetenschappers om al deze factoren zo gedetailleerd mogelijk in kaart te brengen. Het is een erg complexe materie en kan daardoor nog hele lange tijd duren. Maar ooit zal het moment komen dat er inderdaad gepersonaliseerde medicatie tegen overgewicht beschikbaar komt.

Maar of wij dat nog mee gaan maken, is de grote vraag…

Conclusie

Uit al dit voorgaande blijkt dus heel duidelijk dat er wel degelijk een relatie bestaat tussen erfelijke eigenschappen en het hebben van overgewicht. Maar deze erfelijkheid is niet de enige factor. Ook omgevingsfactoren zoals eetgewoontes en levenswijze, hebben een grote invloed. Vaak zijn deze omgevingsfactoren op jonge leeftijd al aangeleerd, of overgenomen van de opvoeders.

De belangrijkste conclusie die je eigenlijk uit dit hele verhaal kunt trekken, is het feit dat opmerkingen als: “…mijn hele familie is dik, dus kan ik er niets aan doen…” niet meer stand kan houden.

Natuurlijk heb je te maken met deze erfelijkheid, maar de andere helft van het dik zijn, zijn factoren die je wel degelijk kunt beïnvloeden. Je kunt wel degelijk resultaten boeken door je eetpatroon aan te passen, te bewegen en je levenspatroon aan te passen.

Zelfs al zit dik-zijn in de familie, dan nog kun je hier invloed op uitoefenen. Echter, genetische factoren mogen zeker niet onderschat worden!